Belirli bir nesne ya da durumla ilgili hemen her zaman aşırı ve mantıksız korku duyulmasına fobi denilir. Uçuşla ilgili aşırı ve mantıksız korku duyulması da aviophobia/aerophobia yani uçuş fobisi olarak adlandırılır. Uçak korkusu kişilerde bazen bileti almayı planladıkları andan itibaren başlayan kaygılı bir bekleyiş gözlenir. Uçuş tarihine kadar artarak devam eden bu kaygı, ya uçağa binememelerine ya da uçuş sırasında sakinleşmelerine yardımcı olacak ilaç ya da alkol gibi maddeler kullanmalarıyla sonuçlanır. Uçuş fobisi, tatillerin karayoluna bağımlı olması dışında iş hayatını da kısıtlaması nedeniyle hayatı oldukça olumsuz etkileyen bir rahatsızlıktır. Uçuş fobisi, yıllarca uçağa rahatlıkla binen insanlarda türbülansın olduğu zorlu bir uçak yolculuğu veya çocuk sahibi olduktan hemen sonra beklenmedik şekilde sonradan başlayabilir. Çalışmalara göre uçuş fobisi olan kişilerin %73’ü uçuş ile ilgili mekanik problemlerden korkmaktadır. Havacılık hakkında yeterli bilgi sahibi olmamak uçak korkusunu arttırır.
Türbülans, uçağın uçuş sırasında alçak hava basıncından yüksek hava basıncına geçerken hissettirdiği sarsıntıdır. Bunun arabayla gittiğiniz yolda yüksek ve alçak engebelerden geçtiğinizde hissettiğinizden farkı yoktur. Uçuş güvenliğine bir etkisi yoktur. Bu sırada emniyet kemerinizin bağlanmasının istenmesinin yegane amacı yürürken dengenizi kaybedebileceğinizden kendinize ve başkalarına zarar vermenizin engellenmek istenmesidir. Çoğu yaralanma da düzgün kapatılmayan kabindeki bagajların düşmesinden kaynaklanır. Bazen uçarken türbülans esnasında camdan bakarken kanatların esnediğini görürüz.
Kanat kırılır mı sorusunun cevabı da hayırdır. Uçak üretim aşamasında test edilirken, kanat ucu 30-40 derece kaldırılır ve toleranslar içerisinde kanada bir şey olmaz. Zaten kanadın bu açıda esnemesini sağlayabilecek bir türbülans doğal şartlarda mümkün değildir. Birçok insan motorun bozulması veya motora kuşun girmesi ile ilgili de kaygılanır. Tek motor ile rahat bir şekilde seyahat devam ettirilip en yakın havaalanına iniş sağlanabilir. Motor sadece uçuş sırasında yüksekliği ayarlamaya hizmet eder, uçak sadece kanatları sayesinde bile havada kendiliğinden süzülebilir ve güvenli iniş yapılabilir. Doğru kaynaktan doğru bilgilenme her türlü kaygı bozukluğunun önlenmesinde ön koşuldur.
Uçak kazalarının çok ayrıntılı bir şekilde medyada yer almasının da etkisinin göz ardı edilmemesi gerekir. Ancak unutulmaması gereken, bu haberlerin medyada bu kadar yer almasının sebebinin nadir görüldüğü için magazinsel haber niteliği taşıdığı gerçeğidir. Nitekim Havacılık Tıbbi Derneği'nin araştırmasına göre, sigaradan ölüm riski uçakla seyahatten 4 bin kat, karayolu trafiğindeki kaza ihtimali havayoluna göre 266 kat fazladır. Uçakla yolculukta ölümlü kaza oranı 2 milyar 520 kilometrede bir, ihtimal olarak 11 milyonda birdir. Uçak kazasında ölme ihtimali milli piyango ile eş ihtimallidir. Bir danışanım, bu bilgiyi kendisiyle paylaştığımda kendisinin gerçekten çok şanslı olduğunu ve o yüzden bu ihtimalin onun için olası olduğunu, bu yüzden korkabileceğini söylemişti. Şansına o kadar inanan bu danışanım bile her gün piyango bileti almıyordu ki, bu da çıkacağına inancının aslında o kadar da büyük olmadığını gösterirdi. Uçmanın en tehlikeli yanı, havalimanına araba ile gelmektir denilebilir.
Uçuş fobisi, genellikle ayrıntıcı, mükemmeliyetçi, kontrolcü ve stresle baş etmede sorunlar yaşayan kişilerde daha yaygın olarak görülür. Uçağa binerken yaşanan korkunun altında yüksekte bulunmaktan korkma, kapalı ve dar ortamda bulunmaktan korkma, çıkamayacakları bir durumda bulunmaktan korkma, kontrolün başkasında olması gibi başka tip korkular da bulunabilir. Bunların dışında deniz üzerinden uçma, kontrolü kaybetme, delirme, rezil olma, sevdiklerinden ayrı kalma, ölürse geride bırakacakları için endişeli olma, panik atak geçirme, kusma, bayılma gibi birçok başka durumla ilgili kaygı duyuyor olabilirler. Kişinin kendisine özellikle "Uçuş sırasında en çok neyin olmasından korkuyorsun?" sorusunu sorması bu korkuyu yenebilmesinin ilk adımıdır. Bu sorunun cevabı, genellikle kişinin sadece uçuş sırasında değil hayatının başka alanlarında da irili ufaklı sorunlar yaşamasına neden olmaktadır. Fobi bir korkaklık durumu değildir. Uçak fobisi olan pek çok kişi günlük yaşamlarında cesur ve başarılı kişilerdir. Uçuş fobisi bir hastalıktır, tedavisi de mümkündür. Öncelikle eşlik eden depresyon, kaygı bozukluğu, panik bozukluk, alkol kullanım bozukluğu gibi başka psikiyatrik rahatsızlıkların bulunup bulunmadığı değerlendirilmelidir. Örneğin depresyonun varlığında daha önceden var olan fobik belirtiler şiddetlenebilir. Başka bir rahatsızlık varsa tanıya ve şiddetine bağlı olarak ilaç tedavisine başlamak gerekebilir. Tek başına uçuş fobisi, toplumdaki genel yargının aksine psikoterapi ile kısa sürede başarıyla tedavi edilebilmektedir. Tedaviye yanıtı belirlemede şikayetin şiddeti, süresi, hayatı etkileme derecesi ve daha önceki tedavilere alınan cevaplar etkili olacaktır. Fobilerin gelişiminde üç model vardır;
koşullanma (uçuşla ilgili hoş olmayan deneyimler)
koşullanma olmadan öğrenme (evrimsel olarak veya çevreden öğrenerek)
psikodinamik (çocukluk yıllarındaki şiddetli korkuların bilinç dışında başka bir objeye kanalize olması).
Psikoterapide tercih edilen yöntemlerden biri sistematik duyarsızlaştırmadır. Bu yöntemde aşamalı olarak hastanın korkusunun üstüne gitmesi ve alışması hedeflenmektedir. Ancak uçak fobisinde bu alıştırmaları yapmak her hasta için mümkün olmayabilir. Alınan ama kullanılmayan biletler terapinin bir parçası olmasına rağmen hastanın başarısız hissetmesine sebep olabilir. Bu yüzden imgesel duyarsızlaştırma da sıklıkla kullanılan yöntemlerden biridir. Hastanın uçağa binmekle ilgili senaryosu çalışılır ve korkulan durumlarla zihinsel tasarımında karşılaşması sağlanabilir. Ayıca her seansın kaydedilerek evde dinlemesi ile alıştırma evde devam ettirilebilir. Bu yöntem de gerçek durumla karşılaşma kadar yarar sağlamaktadır.
Birçok kaygı bozukluğunun tedavisinde kullanılan EMDR (Göz hareketleri ile duyarsızlaştırma ve yeniden işleme) tedavisi başka fobilerde olduğu gibi uçuş fobisinin tedavisinde de etkilidir. EMDR uçuş fobisinin gelişiminde etkisi olduğu düşünülen üç modeli de kapsayan bir yöntemdir. EMDR ile altta yatan veya hazırlayan diğer travmatik anılar da analiz gibi yıllar süren bir terapi yöntemine gerek kalmadan çalışılabilmektedir. İlk aşamada geçmiş anılarla ilgili sıkıntıların giderilmesi hedeflenir. İkinci aşamada korku tepkisini başlatan uyaranların etkisine karşı koşullanma tersine çevrilir. Son aşamada ise hasta uyaranla gelecekteki karşılaşmalar için hazırlanır.
Fobiler toplumda yaygın biçimde görülmelerine rağmen ruhsal hastalıklar arasında tedavi için en az başvurulan hastalık grupları arasındadır. Yapılan çalışmalarda fobilerde tedavinin diğer kaygı bozukluklarına oranla daha kısa sürede etkili olduğu, tek seansta bile düzelmenin görülebildiği ve izlemde düzelmenin devam ettiği gösterilmiştir.
Tedavi için başvurana kadar kendi başınıza yapabilecekleriniz;
Gevşeme egzersizleri yapmak sizi biraz rahatlatabilir. Yoganın gevşeme kısmında tüm vücudunuzu nasıl gevşeteceğinizi öğrenebilirsiniz. Pratik bir yöntem olarak gergin hissettiğinizde öncelikle omuzlarınızı serbest bırakabilirsiniz. Genellikle gergin kişiler omuzlarını yukarı doğru kasarak otururlar. Omuzlarınızı yukarı aşağı hareket ettirip sonra da omuz başınız aşağıda kalacak şekilde oturabilirsiniz.
Ayrıca nefesinizi kontrol etmek de sizi rahatlatacaktır. Hızlı ve küçük nefesler kaygınızı besler. Bunun yerine bir pipetten nefes alır verir gibi yavaş ve uzun nefesler kalp atımlarınızı da yavaşlatacaktır.
Bedeninize odaklanmayın. Bedensel belirtilerinizi takip etmek kaygı düzeyinizi arttırır. Bedenine odaklanmak yerine uçuş sırasında araba da gittiğinizi hayal etmek, herhangi bir sallantıyı engebe gibi düşünmek ve arabanın penceresinden akan güzel bir manzarayı izliyorsunuz gibi düşlemek gevşemenize yardımcı olacaktır.
Eğer hayal gücü kuvvetli biri değilseniz başka ayrıntılara dikkat edebilirsiniz. Burada genellikle yapılan yanlış hosteslerin tavırlarını incelemek ve uçuşla ilgili anlamlar yakalamaya çalışmaktır. Rahat görünen başka bir yolcuyu inceleyebilir ve hakkında tahminlerde bulunabilirsiniz veya uçakta kaç kişinin aynı renk giyindiği, kaç kişinin gözlük taktığı gibi dikkatinizi dağıtacak gözlemlerde bulunabilirsiniz. Ya da yaptığınız yolculuğun uçuş sonrasındaki adımlarını planlayabilir, keyifli kısımlarını hayal edebilirsiniz.
Dikkatinizi bedeninizden ve uçuşla ilgili düşüncelerden uzaklaştırmanıza yardımcı olacak kitap, dergi, sevdiğiniz dizinin yüklendiği bir tablet veya atıştırmalık bir şeyleri yanınızda getirebilirsiniz.
Bu vakti kendinize hiç ayıramadığınız ve keyif alınacak bir vakit olarak düşünün.